Powrót popiersia Marszałka Józefa Piłsudskiego do Dukli

Idea powrotu popiersia marszałka Józefa Piłsudskiego do Dukli zrodziła się w 2018 roku.  Z biegiem czasu przekształciła się w budowę pomnika Marszałka. Celem budowy pomnika było uczczenie przez społeczeństwo gminy Dukla  100. Rocznicy Bitwy Warszawskiej, określanej mianem „cudu nad Wisłą”, która przypadała na 15 sierpnia 2020 roku.

 Zaplanowano, że wykonany zostanie projekt popiersia Marszałka zgodny z przedwojennym pierwowzorem, wykonany odlew, wybudowany postument. Pomnik zostanie zlokalizowany przed Starym Magistratem przy ulicy Kościuszki, czyli tam gdzie stał przed II wojną światową. W planie było również odsłonięcie pomnika 15 sierpnia 2020 w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i w 100. Rocznicę Bitwy Warszawskiej.  7 stycznia 2020 roku Gmina Dukla zawarła umowę z prof. dr hab. Jackiem Kucabą z Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie na wykonanie projektu popiersia Marszałka nawiązującego do przedwojennego pierwowzoru. Było to możliwe, ponieważ zdjęcia z uroczystości przekazania popiersia społeczeństwu Dukli 29 maja 1938 roku są dostępne. Profesor znakomicie wywiązał się z zadania. Publikujemy szkic popiersia autorstwa prof. dra hab. Jacka Kucaby, a na wkładce zdjęcia z gliny wykonanego popiersia.

Szkic popiersia Marszałka Józefa Piłsudskiego

Następny etap to wykonanie odlewu z brązu. Po rozeznaniu rynku do wykonania odlewu wybrano Zakład Odlewnictwa Artystycznego „FORMAX” Zbigniewa Porady z Zaczernia koło Rzeszowa. Praca została wykonana w zaplanowanym terminie i z należyta starannością zgodnie z projektem prof. Jacka Kucaby (zdjęcie odlewu na wkładce). Międzyczasie trwało przygotowanie dokumentacji w celu uzyskania pozwolenia na budowę: projektu budowy pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Dukli wraz z niezbędną infrastrukturą. Po rozeznaniu rynku na wykonanie dokumentacji potrzebnej w celu uzyskania pozwolenia na budowę, dokumentację wykonała pracownia architektoniczna Michał Krupa Grupa Projektowa „Zeriba” z Krakowa.  Pozwolenie na budowę pomnika gmina Dukla uzyskała od Starosty Krośnieńskiego 17 lipca 2020 roku.  Do wydania pozwolenia na budowę konieczna była również opinia Instytutu Pamięci Narodowej co do napisu, który został umieszczony na postumencie.

Zgodnie z projektem pomnik został zlokalizowany na działce o nr ewidencyjnym 154. Znajdował się tam chodnik i mur wysokości 40 cm oraz trawnik. Mur został rozebrany, a nawierzchnia zmodernizowana. Układ komunikacyjny, sieci i uzbrojenie terenu nie zostało zmienione. Pomnik zaplanowany został w obszarze objętym ochroną prawną na podstawie zapisów Miejskiego Planu Zagospodarowania Przestrzennego. W związku z tym uzyskano pozytywną opinię Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu. Pomnik zaprojektowano na rzucie w kształcie kwadratu, którego bok mierzy 1,98 m. Wysokość postumentu wynosi 2,1 m. Wysokość popiersia około 70 cm. Forma architektoniczna projektowanego pomnika jest prosta i nawiązuje do historycznej formy postumentu. Zaprojektowano schodkowo narastająca formę. Po przeprowadzeniu rozeznania rynku wybrano do wykonania  pomnika firmę: Adam Kargul Firma Usługowo-Handlowa CAR – GUM
z Równego. Prace rozpoczęto we wrześniu. Zgodnie z projektem został wylany betonowy postument  z narastającą schodkowo formą ( trzy stopnie). Postument został wykończony okładziną z płyt kamiennych z piaskowca cergowskiego, w którego barwie dominują odcienie szarości. Na postumencie zostało umieszczone popiersie z brązu. Na frontowej płycie postumentu został wycięty napis przez artystę kamieniarza Zbigniewa Szubrychta  z Pracowni Rzeźbiarsko-Kamieniarskiej „Amadeusz”, z Cergowej o treści:

Józef Piłsudski

1867 – 1935

W setną rocznicę Bitwy Warszawskiej

1920-2020

Zmodernizowano również otoczenie pomnika zgodnie z projektem zagospodarowania działki, rozebrany został mur, a powstały plac wykończono do szerokości najszerszego stopnia postumentu  płytami z piaskowca cergowskiego, który krawężnikami oddzielono od pasa zieleni. Przy samym budynku Starego Magistratu umieszczono pas tłucznia również z piaskowca cergowskiego, który oddzielono krawężnikami od pasa zieleni.

Całkowity koszt  budowy pomnika wraz z projektem popiersia, odlewem, projektem budowlanym i wykonaniem wyniósł 55 124,02 zł. Gmina pozyskała środki z Instytutu Pamięci Narodowej w wysokości 27 171,91 zł, pozostała kwota została pokryta z budżetu gminy.

A skąd wzięło się popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego przed II wojną światową w Dukli?

     Początkiem kwietnia 1938 roku, w niespełna miesiąc po anschlussie Austrii, podobne zagrożenie zaczęło zarysowywać się wobec Czechosłowacji. Polskie czynniki rządowe zaniepokojone tym stanem rzeczy zorganizowały akcję w części południowej granicy Państwa w rejonie Nowy Sącz – Dukla. W pierwszej fazie działania utworzono zgrupowanie Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), na którego dowódcę został wyznaczony podpułkownik  Józef Grad-Soniński (Inspektor Środkowej Grupy Szwadronów Kawalerii KOP, funkcjonował przy dowództwie KOP w Warszawie, przynależny materiałowo do szwadronu kawalerii KOP „Bystrzyce”), celem wzmocnienia Straży Granicznej (SG). Miejscem postoju dowódcy zgrupowania wyznaczono siedzibę Inspektoratu SG w Jaśle, znajdującego się na terenie województwa krakowskiego, z jednoczesnym obowiązkiem współdziałania z nadkomisarzem Zdzisławem Rucińskim - komendantem Obwodu SG Jasło. Wicewojewoda krakowski Piotr Małaszyński – Kierownik Akcji, był uprawniony do czynienia wskazówek co do działania zgrupowania, które w każdym czasie mogło być użyte do działań asystencyjnych polegających na udzieleniu pomocy wojskowej władzom cywilnym, z tym, że nie można było przy użyciu oddziałów asystencyjnych wykonywać czynności do których zobowiązane były władze cywilne. Po fali strajków chłopskich przeprowadzonych na Dukielszczyźnie w 1937 roku, istniała obawa powtórzenia się podobnych wydarzeń w roku następnym i stąd zorganizowana akcja asystencyjna wzięła również dodatkowe podstawy. 12 kwietnia 1938 roku po południu, do stacji kolejowej Nowy Sącz przybyły transporty ze szwadronami KOP „Kleck” i „Hancewicze”, a do Jasła transporty kolejowe ze szwadronami KOP „Rokitno”, „Żurno” i „Bystrzyce”.  13 kwietnia rano szwadrony odmaszerowały z kwater przejściowych na kwatery stałe:

• szwadron KOP „Kleck” dowódca rtm Stanisław Neyman - mp Zabełcze,
• szwadron KOP „Hancewicze” dowódca rtm Władysław Śliwiński - mp Biegonice,
• szwadron KOP „Rokitno” dowódca rtm Adam Bartosiewicz   - mp Sękowa,
• szwadron KOP „Żurno” dowódca rtm Kazimierz Minecki    - mp Nowy Żmigród,
• szwadron KOP „Bystrzyce” dowódca rtm Konstanty Kozłowski - mp Dukla. 

     Szwadron KOP „Bystrzyce” ze składu Pułku KOP „Sarny”, ze  stałego miejsca postoju w Bystrzycach nad Słuczą udał się konno na stację kolejową w Kostopolu, skąd trakcją kolejową przez Równe, Lwów, Przemyśl, Rzeszów przybył do Jasła, gdzie nastąpił wyładunek. Przez Żmigród, mimo niepogody, po południu 13 kwietnia, szwadron marszem przybył do Dukli. Zebrana licznie młodzież szkolna i publiczność uczestniczyła w powitaniu przez burmistrza Dukli dr Jana Strycharskiego przybyłych kawalerzystów KOP. Kancelaria szwadronu została umieszczona w budynku sądowym; dowódca – rotmistrz Kozłowski wraz z zastępcą, zakwaterowali w dukielskim pałacu, w którym mieszkała hrabina Wanda Tarnowska. Żołnierze stanęli kwaterą w gumnach dworskich, przed którymi postawiono budkę wartowniczą, a pod ścianą jednego z gumien urządzono zadaszenie na kuchnię polową. Żołnierze zostali zobowiązani do zachowania ścisłej tajemnicy odnośnie realizowanej misji; nie wolno było rozmawiać z mieszkańcami Dukli i okolic oraz podawać nawet informacji dotyczącej pierwotnego miejsca kwaterunku szwadronu. W dni powszednie odbywano konne patrole, a w niedziele po śniadaniu szwadron brał udział we mszy świętej odprawianej w kościele. Organizacja szwadronu w 1938 roku przedstawiała się następująco: dowódca szwadronu (rotmistrz Kozłowski), zastępca dowódcy (porucznik Strugalski), szef szwadronu (wachmistrz Korościk), drużyna gospodarcza, patrol telefoniczny i dwa plutony liniowe po cztery sekcje; w tym 2 ckm i 2 rkm. Oddział miał liczyć w stałym miejscu postoju: 2 oficerów, 1 chorążego, 6 podoficerów zawodowych, 4 podoficerów nadterminowych i 72 kawalerzystów.

Miedzy 19 a 21 kwietnia, szwadron KOP „Bystrzyce„ stacjonujący w Dukli, wysłał w teren patrole na trasach: Dukla- Trzciana- Zawadka Rymanowska-Królik (40 km) i Dukla-Krościenko Wyżne -Iskrzynia-Kombornia (54 km). Patrole terenowe w kierunku granicy państwowej wychodziły codziennie; w inne kierunki, co trzeci dzień. 22 kwietnia przeprowadzono patrol pod dowództwem starszego wachmistrza Franciszka Ratajczaka na trasie: Dukla-Barwinek (40 km); 23 kwietnia patrol terenowy pod dowództwem plutonowego  Sosnowskiego na trasie: Dukla- Głojsce-  Draganowa- Sulistrowa- Kobylany- Łęki Dukielskie- Wietrzno-Dukla (28 km); 24 kwietnia patrol terenowy pod dowództwem plutonowego Majewskiego na trasie: Dukla-Barwinek (22 km). Ponadto 24 kwietnia szwadron wziął udział w przedstawieniu, z którego uzyskany dochód przeznaczono na cel budowy kościoła w Hucie Polańskiej. 11 maja patrol terenowy pod dowództwem kaprala Cieplińskiego przebył trasę: Dukla- Teodorówka- Iwla- Hyrowa- Dukla (22 km). 25 kwietnia w Jaśle odbyła się odprawa dowódców szwadronów w sprawach gospodarczych, w której uczestniczył zastępca szefa Szefostwa Intendentury KOP major Gustaw Tysowski. W trzecią rocznicę śmierci marszałka Piłsudskiego – 12 maja, odprawiono w Dukli nabożeństwo żałobne, po którym w Szkole Powszechnej urządzono poranek, zaś wieczorem odbyła się defilada, a na pagórku koło cmentarza wojsko urządziło ognisko. 15 maja odbyła się w Gorlicach uroczystość wręczenia 1. psp z Nowego Sącza 3 ckm ufundowanych przez powiat gorlicki. Pod nieobecność dowódcy zgrupowania ppłk Józefa Grad-Sonińskiego, który wyjechał służbowo do Warszawy, KOP reprezentował adiutant zgrupowania kapitan Eugeniusz Franciszek Kaszubski (dowódca 2 baterii Dywizjonu Artylerii Lekkiej KOP „Czortków”), dowódca szwadronu KOP „Żurno” oraz cały szwadron KOP „Rokitno”.   

29 maja na dukielskim rynku odbyła się patriotyczna uroczystość, podczas której kawalerzyści KOP ofiarowali miejscowej społeczności reprezentowanej przez burmistrza Dukli - dr Jana Strycharskiego, popiersie Naczelnika Państwa, pierwszego marszałka Polski, Ministra Spraw Wojskowych i Premiera - Józefa Piłsudskiego. Po uroczystości popiersie  Józefa Piłsudskiego zostało przeniesione na stałe przed dukielski magistrat, gdzie pozostawało do 23 czerwca 1940 roku. 5 czerwca na dukielskim rynku społeczeństwo powiatu krośnieńskiego reprezentowane przez Starostę Powiatowego w Krośnie - Romana Frankowskiego i burmistrza Dukli, wręczyło szwadronowi kawalerii KOP „Bystrzyce”  dwa ręczne karabiny maszynowe 7,92 mm Browning wz. 1928. Przed podwyższeniem ustawionym przy zadaszeniu ratusza odbyła się defilada, w której udział wzięły oddziały: KOP, Przysposobienie Wojskowe, Związek Strzelecki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Przysposobienie Wojskowe Leśników i uczniowie miejscowych szkół. Szwadron KOP „Bystrzyce” odszedł z Dukli 14 czerwca 1938 roku. Przed odejściem kopistów, do Szkoły Powszechnej Męskiej przybył ich dowódca – rotmistrz Kozłowski i po pożegnaniu z gronem nauczycielskim ofiarował chłopcom piłkę nożną do gry. Następnie dowódca szwadronu zarządził zbiórkę, po której cały oddział udał się konno na stację kolejową Iwonicz, celem odjazdu do stałego miejsca postoju w Bystrzycach. Kiedy przejeżdżali przy pałacu, hrabina Tarnowska żegnała odjeżdżających kawalerzystów, a w dwa tygodnie później odwiedziła szwadron w Bystrzycach. W połowie lipca 1939 roku w Dukli został zorganizowany 2 pułk piechoty KOP „Karpaty”, w skład którego wchodził I batalion „Dukla”, który podczas kampanii wrześniowej bronił przesmyku dukielskiego, a w nocy z 8/9 września walczył  z oddziałami niemieckich strzelców górskich pod Duklą. Działalność Korpusu Ochrony Pogranicza pozostawiła w Dukli trwale ślady, a tragiczną pamiątką po tych wydarzeniach są mogiły KOP-istów na dukielskim cmentarzu wojennym. W 2020 roku mija osiemdziesiąta rocznica likwidacji przez okupanta popiersia Józefa Piłsudskiego posadowionego przed dukielskim magistratem oraz setna rocznica bitwy warszawskiej. Wpisując się w tradycje historii wojskowości polskiej oraz kultywując dziedzictwo lokalnej społeczności,  społeczeństwo Gminy Dukla postanowiło przywrócić odtworzone popiersie Józefa Piłsudskiego przed budynkiem magistratu i oby nie doświadczyło ono losu podobnego do swego pierwowzoru.

Ilustracje:

1) Oficerowie i podoficerowie 16 Szwadronu Kawalerii KOP przed pałacem w Bystrzycach nad Słuczą. Od lewej siedzą wachmistrz Korościk i plutonowy Antoni Krawczyk, w środku (w okularach) siedzi dowódca 16 Szwadronu Kawalerii KOP „Bystrzyce” rotmistrz Konstanty Kozłowski; po jego prawej stronie dowódca plutonu starszy wachmistrz Franciszek Ratajczak. Archiwum rodzinne Ratajczaków.

2-5) Dukla 29 maja 1838 roku, przekazanie przez szwadron kawalerii KOP „Bystrzyce”  popiersia marszałka Józefa Piłsudskiego. Na dwu zdjęciach, na razie nierozpoznana, ubrana na biało dziewczynka uczestnicząca w uroczystości. Zbiory Muzeum Historycznego – Pałac w Dukli i Wiesława Kopczyka.

Wykorzystano: W Dukli przed wojną. Fragment ze wspomnień Alfreda Panka pt. „Było, minęło”, spisanych przez jego syna Zbigniewa, cz. I DPS 12/2012, s. 7-9; cz. II  DPS 7/2013, s. 16-18.

Uroczyste odsłonięcie pomnika marszałka Józefa Piłsudskiego planowane było na Święto Niepodległości 11 listopada 2020 roku. Ze względu jednak na trwający w dalszym ciągu stan zagrożenia epidemicznego, czerwoną strefę i obostrzenia z nią związane odsłonięcie i poświecenie będzie bardzo skromne bez udziału publiczności. Jeżeli do 15 sierpnia następnego roku sytuacja poprawi się na tyle, że nie będzie zakazu zgromadzeń, to z okazji Bitwy Warszawskiej przygotowane zostaną uroczystości ze stosowną oprawą. Powstały przy ul. Kościuszki plac z pewnością będzie dobrym miejscem do obchodów świąt narodowych i wydarzeń patriotycznych.

Przygotowali: Krystyna Boczar-Różewicz, Janusz Kubit